Dây thần kinh phế vị (Vagus Nerve) là một thành phần quan trọng của hệ phó giao cảm (Parasympathetic Nervous System). Đây là dây thần kinh dài nhất và có ảnh hưởng rộng nhất trong cơ thể, đóng vai trò cốt lõi trong việc điều hòa các chức năng tự động, giúp cơ thể duy trì trạng thái thư giãn và phục hồi sau căng thẳng.

Dây thần kinh phế vị (vagus nerve) chạy dọc cơ thể, từ não đến ruột già – là dây thần kinh thứ 10 và dài nhất trong số 12 đôi dây thần kinh sọ não gửi tín hiệu điện giữa não, mặt, cổ và thân của chúng ta.

Vagus – tiếng Latin có nghĩa là “lang thang” – dây thần kinh đi theo một con đường phức tạp xuyên qua các hệ thống cơ thể ảnh hưởng đến tiêu hóa, nhịp tim, huyết áp, tâm trạng, sản xuất chất nhầy và nước bọt, cảm giác ở da, lời nói và vị giác… Sự hiện diện của nó được cảm nhận ở hầu hết mọi nơi.

1. Cấu trúc của dây thần kinh phế vị

• Xuất phát:
  Dây thần kinh phế vị là dây thần kinh sọ số X (cranial nerve X), bắt đầu từ thân não ở khu vực hành tủy (medulla oblongata).
• Phân nhánh rộng:
  Nó kết nối với nhiều cơ quan trong cơ thể, bao gồm:
  • Tim
  • Phổi
  • Dạ dày
  • Ruột
  • Gan và tuyến tụy
• Đặc điểm:
  • Chi phối cả cảm giác (afferent) và vận động (efferent).
  • Phần lớn các sợi thần kinh phế vị là sợi cảm giác, gửi thông tin từ các cơ quan nội tạng về não để điều chỉnh phản ứng phó giao cảm.

2. Vai trò của dây thần kinh phế vị trong hệ phó giao cảm

2.1. Duy trì trạng thái “nghỉ ngơi và tiêu hóa”

Dây thần kinh phế vị điều khiển các phản ứng tự động giúp cơ thể thư giãn, phục hồi và tối ưu hóa các chức năng sống:

• Giảm nhịp tim: Làm chậm nhịp tim và hạ huyết áp, giúp tim hoạt động hiệu quả hơn.
• Kích thích tiêu hóa: Tăng tiết dịch tiêu hóa và nhu động ruột, hỗ trợ hấp thu dinh dưỡng.
• Điều hòa hô hấp: Làm chậm nhịp thở, đưa cơ thể về trạng thái thư thái.

2.2. Điều hòa phản ứng viêm

• Dây thần kinh phế vị kích hoạt phản xạ chống viêm (anti-inflammatory reflex), giảm sản xuất cytokine gây viêm và giúp cơ thể phục hồi sau tổn thương hoặc căng thẳng.
• Giáo sư Kevin Tracey ( Bác sỹ giải phẫu thần kinh đồng thời là chủ tịch kiêm giám đốc điều hành của Viện Nghiên cứu Y khoa Feinstein ở New York ) cho biết trải qua hàng triệu năm, quá trình tiến hóa đã chọn dây thần kinh phế vị làm cơ chế ngăn chặn tình trạng viêm, bởi vì dây thần kinh truyền thông tin nhanh chóng và có khả năng điều phối, xuyên thời gian và không gian, các quá trình phức tạp như viêm.

2.3. Tương tác với não và cảm xúc

• Phế vị đóng vai trò cầu nối giữa não và cơ thể, điều chỉnh cảm giác bình tĩnh và thư giãn.
• Nó kích hoạt vùng não liên quan đến cảm giác hạnh phúc và giảm căng thẳng, hỗ trợ sức khỏe tâm lý.

3. Ảnh hưởng của dây thần kinh phế vị khi bị suy giảm hoạt động

Khi dây thần kinh phế vị không hoạt động tốt, hệ phó giao cảm bị ức chế, gây ra nhiều vấn đề sức khỏe:

• Hệ tim mạch: Tăng nhịp tim và huyết áp, làm tăng nguy cơ bệnh lý tim mạch.
• Hệ tiêu hóa: Rối loạn tiêu hóa như táo bón, chậm tiêu hóa, hoặc hội chứng ruột kích thích (IBS).
• Sức khỏe tâm lý: Gia tăng lo âu, trầm cảm và giảm khả năng đối phó với căng thẳng.
• Hệ miễn dịch: Phản ứng viêm tăng cao, dễ dẫn đến các bệnh tự miễn hoặc viêm mãn tính.

4. Cách kích thích dây thần kinh phế vị để tăng cường hệ phó giao cảm

4.1. Thực hành hít thở sâu

• Hít thở chậm và sâu từ cơ hoành (diaphragmatic breathing) giúp kích hoạt phế vị, làm giảm nhịp tim và huyết áp. Dây thần kinh phế vị làm giảm phản ứng căng thẳng của chúng ta. Đó là lý do tại sao việc thở chậm và đều đặn, kích thích dây thần kinh phế vị sẽ làm giảm căng thẳng.

4.2. Thiền và yoga

• Khi thiền, hơi thở trở nên sâu và chậm hơn, kích thích dây thần kinh phế vị. Điều này tạo ra một phản ứng thư giãn, làm giảm nhịp tim, huyết áp và căng thẳng.
• Cân bằng hệ thần kinh tự chủ: Thiền giúp cân bằng hoạt động của hệ thần kinh giao cảm (gây kích thích) và hệ thần kinh 副交感 thần kinh (gây ức chế). Khi hệ thần kinh 副交感 thần kinh được kích hoạt, cơ thể chuyển sang trạng thái thư giãn, hỗ trợ quá trình tiêu hóa và phục hồi.

4.3. Tiếp xúc với nước lạnh

• Tắm nước lạnh hoặc làm mát cơ thể bằng nước kích thích dây phế vị, cải thiện khả năng phản ứng của hệ phó giao cảm. Ngày càng nhiều các trung tâm huấn luyện thể dục thể thao áp dụng liệu pháp ngâm lạnh để phục hồi cơ và thể trạng sau tập luyện cường độ cao. Ngoài việc cải thiện dinh dưỡng khoa học thì vấn đề phục hồi sau tập luyện và chấn thương trong thi đấu là vấn đề nan giải không chỉ riêng vận động viên mà còn là vấn đề chung của cả một nền thể thao.

4.4. Ăn uống và tiêu hóa

• Ăn chậm, nhai kỹ và tập trung vào bữa ăn giúp kích thích phế vị, tối ưu hóa tiêu hóa và thư giãn hệ thần kinh. Dây thần kinh phế vị là một cầu nối quan trọng giữa não bộ và hệ tiêu hóa. Nó đóng vai trò như một “đường cao tốc” truyền tải thông tin về cảm giác no, đói, cũng như điều khiển các hoạt động tiêu hóa như co bóp dạ dày, tiết dịch vị. Vì vậy, việc ăn uống và tiêu hóa có ảnh hưởng trực tiếp và sâu sắc đến dây thần kinh phế vị

4.5. Tập phát âm

• Hát, ngân nga hoặc phát âm kéo dài (ví dụ: “om”) kích thích dây phế vị thông qua các rung động âm thanh. Khi chúng ta tập phát âm và tập hát, chúng ta đang sử dụng một cách có ý thức các cơ quan liên quan đến đường hô hấp, như thanh quản, khí quản và phổi. Những hoạt động này sẽ kích thích dây thần kinh phế vị thông qua các cơ chế sau:

–  Điều hòa hơi thở: Cả việc tập phát âm và tập hát đều đòi hỏi chúng ta phải kiểm soát hơi thở một cách chính xác. Việc hít thở sâu và đều đặn sẽ kích thích dây thần kinh phế vị, giúp cơ thể thư giãn và giảm căng thẳng.

–  Rung động thanh quản: Khi chúng ta phát ra âm thanh, thanh quản sẽ rung động. Những rung động này cũng tác động đến dây thần kinh phế vị, giúp tăng cường hoạt động của nó.

–  Tập trung tinh thần: Việc tập trung vào việc phát âm chính xác và hát hay sẽ giúp chúng ta giảm căng thẳng và lo âu, từ đó kích thích dây thần kinh phế vị hoạt động hiệu quả hơn.

4.6. Cười nhiều hơn 

•  Cười không chỉ cải thiện tâm trạng mà còn kích hoạt dây phế vị, tăng cường trạng thái thư giãn.Cơ chế tác động của cười lên dây thần kinh phế vị :
  • Kích thích hô hấp: Khi cười, chúng ta thở nhanh hơn và sâu hơn, điều này kích thích dây thần kinh phế vị, giúp tăng cường thông khí phổi và cung cấp oxy cho cơ thể.
  • Giảm căng thẳng: Cười giúp giảm sản xuất hormone cortisol – hormone gây căng thẳng, đồng thời kích thích sản xuất endorphin – hormone hạnh phúc. Điều này giúp thư giãn cơ thể và làm dịu hệ thần kinh tự chủ, từ đó tác động tích cực lên dây thần kinh phế vị.
  • Thay đổi nhịp tim và huyết áp: Cười làm tăng nhịp tim và huyết áp trong thời gian ngắn, sau đó giúp chúng trở lại bình thường. Sự thay đổi này cũng góp phần kích thích dây thần kinh phế vị

5. Kết luận

Dây thần kinh phế vị là một thành phần không thể thiếu trong hệ phó giao cảm, giúp cơ thể thư giãn, tái tạo năng lượng và điều hòa cảm xúc. Tuy nhiên, lối sống hiện đại với căng thẳng kéo dài có thể làm suy giảm hoạt động của phế vị, dẫn đến mất cân bằng trong hệ thần kinh tự chủ. Việc chủ động kích thích dây thần kinh phế vị thông qua các phương pháp tự nhiên có thể cải thiện đáng kể sức khỏe thể chất và tinh thần, giúp cơ thể đạt trạng thái cân bằng và ổn định lâu dài. Xem thêm thông tin tại đây